انسان‌های دارای اضافه وزن یا چاق همیشه در معرض خطرات ابتلا به بسیاری از بیماری‌های زمینه‌ای هستند. از دست دادن مقدار محدودی از این وزن اضافی می‌تواند کمک بسیاری به کاهش خطرات احتمالی کند. استراتژی کاهش وزن بی‌شماری مانند کرم‌های موضعی لاغری، شکم‌بند و مکمل‌های لاغری در دسترس است که بسیاری از آن‌ها بی‌اثر و کوتاه‌مدت هستند. این اتفاق جزء با تغییراتی در شیوه‌ی زندگی میسر نخواهد شد. داشتن یک سبک زندگی سالم به صورت رعایت رژیم غذایی مناسب، تحرک و فعالیت بدنی از ساده‌ترین راه‌های مقابله با چاقی است، اما همیشه به راحتی نمی‌توان مشکل چاقی را حل کرد و فرد در آخرین مرحله مجبور به جراحی خواهد شد.
آمار چاقی نه تنها در کشور ما بلکه در جهان روز به روز در حال افزایش است. این مشکل نه تنها سلامت فرد بلکه جامعه را با هزینه‌های گزاف درمانی تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. چاقی فقط به مفهوم داشتن بافت چربی اضافی در بدن نیست، بلکه مشکل اصلی عوارضِ تهدید کننده سلامت ناشی از آن است. همه‌ی انسان‌های بزرگسال می‌توانند با محاسبه شاخص توده بدن (BMI) و اندازه گیری دور کمر متوجه شرایط بدنی خود از نظر میزان اضافه وزن و چاقی شوند.
شاخص توده بدن توسط متخصصان و مراقبان سلامت به منظور ارزیابی وضعیت اضافه وزن فرد با کمک دو فاکتور اصلی قد و وزن محاسبه می‌شود. بدین صورت که وزن بر حسب کیلوگرم را بر مجذور قد بر حسب متر تقسیم نموده و عدد حاصل را با توجه به جدول BMI تعریف شده توسط سازمان بهداشت جهانی می‌سنجند. طبقه‌بندی شاخص توده بدن و گروه‌های چاقی بدین صورت است.
وزن ایده آل و طبیعی دارای BMI kg / m2 24.9 – 18.5
اضافه وزن دارای BMI kg / m2 29.9 – 25
چاقی درجه یک دارای BMI kg / m2 34.9 – 30
چاقی درجه دو دارای BMI kg / m2 39.9 – 35
چاقی درجه سوم دارای BMI kg / m2 > 40
به طور کلی شاخص توده بدن یک برآورد خوب از مقدار چربی موجود در بدن است. با این حال ممکن است BMI در افراد بسیار عضلانی به این علت که عضلات دارای وزن سنگین‌تری نسبت به چربی هستند، کمتر دقیق باشد. بنابراین افرادی که اندام عضلانی دارند، BMI نسبتاً بالاتری را نشان می‌دهند ولی از نظر بافت اضافی چربی در محدوده نرمال باشند. همیشه شاخص توده بدن بالاتر از نرمال غیر طبیعی و مشکل‌آفرین نیست بلکه در موارد پایین‌تر از حد ایده‌آل نیز سلامتی را به خطر می‌اندازد. باید توجه داشت که خطرات بهداشتی در افراد مسن متفاوت ارزیابی می‌شود.
با افزایش میزان اضافه وزن فرد تهدید سلامت جدی‌تر می‌شود، به صورتی که در چاقی درجه سه قریب‌الوقوع خواهد بود. با این حال در کسانی که دارای اضافه وزن یا درجات چاقی هستند، دور کمر نیز به عنوان یک معیار اضافه برای محاسبه خطر سلامت در نظر گرفته می‌شود. در واقع در بین دو فرد با محدوده BMI برابر، بیشتر سلامت فردی تحت خطر است که دور کمر بزرگتر دارد. به طور عمده بیشتر چربی‌های اضافی بدن دور کمر(سیب شکل) و دور باسن و ران‌ها (گلابی شکل) جمع می‌شوند. ساده‌ترین راه برای اندازه گیری دور کمر اندازه‌گیری آن با متر در سطح ناف است. به عنوان یک قاعده دور کمر 94 سانتی‌متر و بیشتر در مردان و دور کمر 80 سانتی‌متر و بیشتر در زنان، فرد را در معرض خطر سلامت قرار می‌دهد و همچنین دور کمر 102 سانتی‌متر و بیشتر در مردان و 88 سانتی‌متر و بیشتر در زنان احتمال خطر را بسیار بالا می‌برد.
دور کمر بیش از حد بالا بیشتر از شاخص توده بدنی بالا فرد را در معرض آسیب سلامتی قرار می‌دهد. در صورت داشتن شرایط پزشکی خاص هم‌زمان و ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، فشار‌خون بالا، کلسترول بالا و بیماری عروق کرونر قلب فرد مستعدتر خواهد شد. بنابراین کاهش وزن در این افراد موضوع بسیار مهمی است.
علل چاقی و اضافه وزن
ابتلا به چاقی به راحتی با یک نرم‌افزار گوشی موبایل قابل اثبات است. تغییرات وزن فرد به دو کفه ترازو یعنی میزان کالری مصرفی از مواد غذایی و نوشیدنی‌ها و میزان فعالیت بدنی برای سوزاندن کالری بستگی دارد. بدین صورت که:
- اگر مقدار کالری مصرفی با مقدار انرژی که بدن استفاده می‌کند برابر باشد، وزن فرد ثابت می‌ماند؛
- اگر مقدار کالری مصرفی بیشتری از حد نیاز بدن برای سوزاندن باشد، انرژی اضافی به چربی تبدیل شده و در بدن ذخیره می‌گردد و فرد دچار اضافه وزن می‌شود؛
- اگر مقدار کالری مصرف کمتر از کالری در حال سوخت بدن باشد، وزن از دست دادن داده و بدن شروع به سوزاندن ذخایر چربی خود برای دریافت انرژی اضافی می‌کند.
عدم تعادل میان انرژی دریافتی و مصرفی منجر به تغییرات وزن خواهد شد. بسیاری از غذاهایی که امروزه در دسترس مردم قرار دارد (به ویژه غذاهای چرب و شیرین) دارای کالری فراوان هستند، به اصطلاح اکثر غذاها پر انرژی هستند به صورتی که فرد بعد از خوردن آن احساس پری می‌کند اما با این وجود طعم لذیذ باعث زیاده‌روی در مصرف آن خواهد شد.
نوشیدنی‌ها نیز در این بین از اهمیت برخوردارند. الکل و نوشیدنی‌های شیرین حاوی مقدار زیادی کالری هستند. حتی آب میوه‌های تازه و سالم نیز در صورت مصرف بیش از حد می‌توانند بخش قابل توجهی از مصرف کالری روزانه را جبران کنند. با این روند در مدت زمان کوتاهی، بسیاری از مردم به سادگی دچار اضافه وزن یا چاقی خواهند شد.
از طرفی امروزه با روی کار آمدن مشاغل کم تحرک که نیاز به انرژی زیادی ندارند، افزاد بیشتر مستعد چاقی هستند. پیشرفت علم و زندگی ماشینی اگرچه آسایش فراوانی برای انسان ها مهیا نموده اما به صورت پنهان با تغییر سبک زندگی منجر به چنین آسیب‌هایی شده است. میخ‌کوب شدن جلوی تلویزیون برای ساعت‌های فراوان در طول هفته تحرک را از فرد می‌گیرد. تصور می‌شود، عدم فعالیت بدنی بسیاری از مردم در سال‌های اخیر یکی از علل عمده افزایش چاقی است.
اگرچه داشتن یک والد یا هر دو والد چاق به دلیل مسائل ژنتیکی شانس ابتلای فرد را به چاقی افزایش می‌دهد. اما علت آن تا حدودی ممکن است به دلیل یادگیری عادات بد غذا خوردن از پدر و مادر باشد. با این حال برخی از مردم ژن‌های تمایل به پرخوری را از والدین خود به ارث می‌یرند و نمی‌توان منکر آن شد. چگونگی تأثیر ژن‌ها بر تمایل خوردن فرد و کنترل اشتها مشخص نیست. اما به طور قطع هورمون‌ها یا مواد شیمیایی با ارسال پیامی به مغز به فرد دستور قطع خوردن و دست کشیدن از غذا می‌دهند. در برخی از افراد، این کنترل اشتها و احساس پری (سیری) ممکن است معیوب شود و یا به خوبی سیستم بدن دیگران کار نکند.
با این حال، ارث بردن ژن تمایل به پرخوری ابتلا به چاقی و اضافه وزن را اجتناب‌ناپذیر نمی‌کند. این افراد می‌توانند با کمک راه‌کارهایی بر میزان اشتهای خود غلبه کنند و با فعالیت بدنی بیشتر میزان کالری اضافی را بسوزانند و بدین طریق از چاقی خود پیشگیری کنند. هرچند طی کردن این مسیر برای این افراد از انسان‌های معمولی کمی مشکل تر خواهد بود، اما امکان‌پذیر است. دانشمندان در حال شناسایی ژن مؤثر در چاقی هستند تا با کمک کشف آن درمان مؤثری در آینده پیدا کنند.
تعداد بسیار کمی از افراد چاق به علت بیماری‌های خاص دچار چاقی هستند. برای مثال شرایطی مانند سندرم کوشینگ و کم‌کاری غده تیروئید از علل نادر اضافه وزن هستند. زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک نیز ممکن است اضافه وزن داشته باشند. افسردگی گاهی فرد را متمایل به پرخوری می‌کند.
بعضی از داروها مانند استروئیدها، برخی از داروهای ضد‌افسردگی، برخی از درمان‌های بیماری صرع، دیابت و روش‌های هورمونی پیشگیری از بارداری ممکن است فرد را مستعد اضافه وزن کند.
خطرات چاقی و اضافه وزن
بیشترین مشکلات که افراد دارای اضافه وزن و چاق را آزار می‌دهد شامل:
- احساس خستگی مداوم و بی‌انرژی؛
- تجربه مشکلات تنفس (تنگی نفس در هنگام حرکت یا بالا رفتن از پله)؛
- تعریق فراوان نسبت به دیگران؛
- سوزش پوست؛
- اختلال خواب؛
- خروپف هنگام خواب؛
- درد مفاصل.
همچنین ممکن است احتمال ابتلای فرد به این بیماری‌ها افزایش یابد، شامل:
- اختلال تحمل گلوکز؛
- دیابت نوع دو؛
- کلسترول یا تری‌گلیسرید بالا؛
- فشار خون بالا؛
- بیماری عروق کرونر قلب؛
- سکته مغزی؛
- آپنه خواب (این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که الگوهای تنفس فرد هنگام خواب با توجه به چربی بیش از حد در اطراف قفسه سینه، گردن و راه‌های هوایی مختل شده و تنفس مدتی قطع می‌شود.)
- مشکلات باروری؛
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک؛
- عوارض چاقی در دوران بارداری (از جمله افزایش خطر ابتلا به فشار خون بالا در دوران بارداری، دیابت بارداری، زایمان زودرس و سزارین)؛
- بی‌اختیاری ادرار استرسی (نشت ادرار حین خنده، سرفه، و عطسه)؛
- سنگ کیسه صفرا؛
- سوزش سر دل (ریفلاکس مری و اختلال دستگاه گوارش)؛
- سرطان (از جمله روده بزرگ، پستان و آندومتر رحم)؛
- نقرس؛
- کبد چرب؛
- بیماری مزمن کلیوی؛
- اختلال نعوظ؛
- آسم.
بسیاری از مردم به دلیل اضافه وزن یا چاقی می‌توانند دچار مشکلات روانشناختی شوند. اعتماد به نفس پایین، احساس انزوا از جمله این مشکلات است که ممکن است روابط فرد را با اعضای خانواده و دوستان تحت تأثیر قرار دهد و در صورت شدت